Artemiusz Ludomił Czerniewski: Źródła tragedii Czechów

Bezprzykładny upadek państwa czecho-słowackiego i tragedia narodu czeskiego zmuszają nas do poszukiwania przyczyn głębszych niż spostrzeżenia ograniczające się do chwili bieżącej i czasów obecnych.

Bezsprzecznie sytuacja terytorialna Czech – otoczenie sąsiedzkie – szczególnie w czasach dzisiejszych stawiały ten naród w warunkach niezwykle trudnych – niemniej jednak jest oczywistym, że kierownicze sfery pobratymczego nam narodu nie zdołały złożyć egzaminu politycznego na ten moment dziejowy i swoje trudne położenie utrudniły jeszcze bardziej, a wreszcie przerżnęły go zupełnie prowadząc do katastrofy rozpadu i zatraty państwa.

Każdy naród posiada swoiste zalety i swoiste wady. Mam jednak przeświadczenie, że źródła katastrofy dziejowej tkwią w tym wypadku, nie tyle w wadach samego przyrodzonego charakteru narodu czeskiego, ile w błędnej polityce sfer jego kierowniczych i to błędnej polityce ciągnącej się przez wiele, wiele stuleci, niemal od samego zarania dziejów czeskich. Dzień dzisiejszy jest tylko ostatecznym rezultatem tej polityki.

Że naród czeski w decydującym momencie moralnie się załamał, bez sprzeciwu ulegając rozbiorom i bez sprzeciwu pozwalając sobie zniweczyć państwo i niemal dobrowolnie idąc w jarzmo niewoli – to pewne. Ale, że przyczyny tego zwiotczenia moralnego tkwią w długim łańcuchu wieków w polityce i taktyce czynników kierowniczych narodu czeskiego stale popełniających te same błędy – to również pewne.

Dzisiejsza katastrofa od strony Czech da się sprowadzić do dwu faktów: błędy polityczne i załamanie moralne. Obydwa te fakty wiążą się ze sobą nierozerwalnie.

Minione dzieje najstarszego państwa słowiańskiego, mającego za sobą z górą tysiącletni okres, wskazują, że państwo to od zarania swego istnienia, podobnie jak i Polska postawione w obliczu stałego niebezpieczeństwa, groźnego naporu germańskiego, bardzo wcześnie włączone do rzeszy państw chrześcijańskich zupełnie się nie orientowało w istocie i układzie sił katolickiej Europy. Często brało pozory za treść i raz po raz ujawniało skłonności polityczne sprzeczne nie tylko z potrzebami swego rozwoju, ale wprost groźne dla swego istnienia.

Czesi musieli walczyć z naporem germańskim, od czasu do czasu porywali się do walki z cesarstwem, ale właśnie były to tylko porywy, noszące charakter raczej sporadycznych buntów, niż konsekwentnej polityki.

Czescy monarchowie Przemyślidzi i możni kierownicy nawy państwowej – woleli raczej szukać oparcia w cesarstwie i poddać głowę pod cesarskie jarzmo, niż walczyć z nim i szukać innego, może trudniejszego, ale pewniejszego rozwiązania.

Czesi nawróceni nierównomiernie i nie dość głęboko przejęci religią, która ich wprowadziła do rzeszy ludów zachodnich, przeoczyli największą i najistotniejszą potęgę tego zachodniego świata: Stolicę Apostolską.

Na papiestwo gotowi byli patrzeć przez pryzmat cesarstwa. Spojrzenie ich było bardziej przyziemne, olśnione potęgą materialną i doczesną świeckiej głowy księstw i królestw chrześcijańskich; w zatargach i walce dwu potęg woleli stawać przy boku potęgi świeckiej, która była zarazem, i to nawet przede wszystkim, potęgą germańską. Toteż władcy czescy, jako sojusznicy i pomocnicy cesarscy, wdzierali się nawet na wyłomy murów Wiecznego Miasta. Niezwykła waleczność wojów czeskich raziła zastępy papieskich sojuszników i wspierała niemiecką ekspansję za Alpami. Tak było za Wratysławów.

W fatalnym zaś zaślepieniu nawet wtedy, kiedy zerwano z cesarstwem i przystąpiono do śmiertelnej rozprawy z naporem germańskim, oparto się dwukrotnie na buncie religijnym przeciwko Stolicy Apostolskiej i Kościołowi, a przeto wywoływano walkę, nie tyle z Niemcami, ile z całym światem katolickim.

Tak było w okresie bojów husyckich i tak w zaraniu wojny trzydziestoletniej. Musiało to doprowadzić do rozdwojenia, rozbicia samego narodu czeskiego i mimo całego, prawie bezprzykładnego bohaterstwa, zakończyć się bitwą pod Liponami (1434 r.) i z mniejszym już bohaterstwem pod Białą Górą (1620 r.).

Naród czeski sam sobie kopał grób niewoli.

Ale jakiekolwiek były błędy religijne i polityczne Czechów, pogłębiły się one jeszcze bardziej po wojnie trzydziestoletniej i nieszczęsnej Białej Górze.

Burzliwa, wichrowata głowa narodu czeskiego, dość podobnie zresztą jak w Polsce – jej stan rycerski i możnowładczy – nie była głową zbyt tęgą politycznie, ale w każdym razie była głową z mózgiem, z tradycją i pewnymi doświadczeniami w metodach działania politycznego.

Otóż po bitwie pod Białą Górą w okresie wojny trzydziestoletniej, do której rozpętania tak się przyczyniły nowinkarsko-protestanckie skłonności Czechów, spotkało ten naród największe nieszczęście, większe, jak następstwa okazały, niż samo jarzmo habsburskie i samo spustoszenie.

Czesi utracili swoją głowę, czoło narodu, swoich przewodników – znikła prawie doszczętnie warstwa rycerska i ziemiańska. Wiele jej wyginęło w długotrwałych a eksterminacyjnych walkach, wiele emigrowało lub straciwszy naturalne podstawy swego bytu – zdeklasowana spadała pod poziom nędzy. „Większość starych rodów szlachty czeskiej została przywiedziona do zupełnego ubóstwa albo nawet i nędzy – stwierdza to historyk czeski dr. W. W. Tomek – i musiała swoje dobra opuścić, gdzie się sadowili cudzoziemcy lub nawet i krajowcy, służący za narzędzia nowego systemu” (wynaradawiającego, habsburskiego). Ci więc też tracili wszelki związek z narodem czeskim, jego przeszłością i przyszłością, stawali się obcą naleciałością. Podobnie rzecz się miała w miastach, z warstwą mieszczańską.

Została tylko masa ludu wiejskiego, zredukowana zresztą z 3.000.000 do 800.000. Naród się skurczył lub został pozbawiony naturalnego swego przewodnika i pogrążył się w dwuwiekowe odrętwienie, w bezwład, w czasie którego stanowiono „o nim, bez niego”, w czasie którego eksperymentowano nad nim dowolnie.

Ale na tym się nie skończyło. Kiedy po dwu blisko wiekach utajona siła biologiczna i siła plemienna obudziła naród do życia, kiedy się począł prężyć i poczuł sobą, ujrzał, że nie posiada warstwy kierowniczej – musiał więc stworzyć sobie nową warstwę inteligencką, nowy mózg.

Lud wiejski, jak wszędzie, tak i w Czechach, posiada wiele zalet, ale posiada też i wady, a wśród nich jedną najważniejszą, a to że nie jest warstwą historyczną, w minionych dziejach świadomie twórczą. Nie posiada tradycji i doświadczenia polityczno–dziejowego.

Nowa inteligencja kierownicza w narodzie czeskim, pochodząca z ludu musiała ten brak doświadczenia dziejowego zastąpić nauką teoretyczną, książkową. Musiała ze swoją przeszłością nawiązać nić historyczno–kronikarską, i nie bez przyczyny naczelną postacią odrodzenia czeskiego pierwszej połowy ubiegłego wieku jest historyk Palacki, pod względem zresztą metodyczno–naukowym, ideowym wykształcony na historykach niemieckich.

Z historii pisanej można i należy wiele się nauczyć, ale nie można nauczyć się wszystkiego. Bez żywej tradycji, bez odziedziczonego wyczucia i wyrobienia, nić myśli politycznej i czynu politycznego rwie się i musi być tworzona na nowo.

Lud czeski, wziąwszy w swoje spracowane dłonie losy swego narodu, uczynił wiele swoją wytrwałą pracowitością, swoją skrzętną zabiegliwością, swą odporną pracą wobec nacisku germanizacyjnego. Ale nie uczynił rzeczy, której uczynić zresztą nie mógł, bo tworzy się ona tylko wielowiekową pracą, nie wytworzył nowej, wyższej kultury, nowej siły moralnej i nie wyrobił nowej umiejętności politycznej. Te rzeczy mógł otrzymać tylko w spadku częściowo po mieszczaństwie, ale przede wszystkim od swej warstwy rycersko – ziemiańskiej – ale ta warstwa właśnie została zniszczona, a jej spadek zmarnowany.

Czesi w życiu politycznym dzisiejszej Europy ukazali się jako nowicjusze, którzy dają się pociągnąć wszystkim jaskrawym i modnym hasłom. Nadto pozbawieni żywej tradycji historyczno – narodowej kultury, odtwarzający ją z ksiąg, jak archeolog odtwarza przeszłość z ułamków kultury materialnej pogrzebanych w ziemi – nasiąkli przy tym materialistycznymi skłonnościami przyciśniętej do ziemi i walki o byt codzienny warstwy chłopskiej. Czesi ulegali i ulegają sugestii brutalnej siły materialnej. Sami liczebnie mali, olśnieni są ogromem liczby i masy – stąd ich uległość Rosji, aż do uległości bolszewizmowi, i uległość Niemcom, aż do uległości hitleryzmowi.

Poszczególni ich kierownicy mogli być ludźmi wysokiej kultury duchowej i umysłowej, nawet wtedy, kiedy błądzili – ale myśl filozoficzna Masaryka, nie była myślą narodową czeską.

Kierownictwo polityczne Republiki Czecho-słowackiej nie złożyło egzaminu dziejowego – związało się z antykatolicką i antyreligijną masonerią Zachodu, posunęło się do faworyzowania komunizmu i ateizmu – u siebie wewnątrz naśladowało metody moskiewskie lub prusko – germańskie, a zamiast rozwijać moralnie i obywatelsko naród w duchu jedynej twórczej moralności, t. j. katolickiej, chciało stworzyć i utrzymać państwo – maszynę wedle wszelkich racjonalistycznych koncepcji. Ta polityka zbankrutowała, bo zbankrutować musiała; – polityka bez doświadczeń dziejowych i dziejowych tradycji zagubiła państwo. Ale co gorsza załamał się naród, moralnie się załamał, pozbawiony mocnego kręgosłupa religijnego.

Chłopski naród czeski, pozbawiony głowy dziejowej, nie mógł złożyć i nie złożył dziejowego egzaminu ani z myśli, ani z hartu moralnego.

Wierzmy, że pod ciosem tragicznego przejścia naród czeski z czasem odrodzi się; – odrodzi się, jeżeli wróci z pełnią siły do kultury katolickiej i dziejowej.

Jedno jest jasne. Biada narodom, u których się rwie kultura tradycyjno–dziejowa i które tracą swoje historyczne warstwy, u których kruszy się fundament religijny.

Sanabilis fecit Deus nationes.

Artemiusz Ludomił Czerniewski

„Prosto z Mostu”, nr 18, 1939.