Tadeusz Gluziński: Dzieje żydostwa – powstania, Synhedrion, Talmud Palestyński

Zdobycie Jerozolimy i spalenie świątyni stało się czynnikiem dalszego rozproszenia żydostwa po obszarach imperium rzymskiego. Przede wszystkim jeńcy, wzięci przez Rzymian w niewolę, około miliona głów — o ile nie zostali straceni za udział w buncie — zostali rozsprzedani, jako niewolnicy, do różnych rzymskich prowincyj. Za nimi ciągnęła fala emigracji dobrowolnej, jak ongiś za czasów Nebukadnecara, aby w rozproszeniu znaleźć lepsze warunki gospodarcze, niż w Palestynie. Rzym nie pozbawił żydów praw obywatelskich, przez co umożliwił im pełną egzystencję na całym obszarze państwa. Obywatele żydowscy Rzymu musieli wprawdzie patrzeć ze zgrozą na triumfalny wjazd Tytusa, na budowę łuku triumfalnego, zdobiącego Rzym do dzisiejszego dnia, lecz nie czuli się bynajmniej zagrożeni w swym istnieniu i w swych wpływach politycznych. Nawet koła prozelitów żydowskich istnieją nadal.

– „Najwięcej zwolenników znajdowała religia żydowska w stolicy świata, Rzymie, pomimo uprzedzenia i niechęci, jakie ogół rzymski żywił dla żydów i pomimo nędznej powierzchowności zubożałych wyzwoleńców judzkich, którzy zarabiali na życie wykładaniem snów zabobonnym Rzymianom lub też po prostu wyciągali rękę po datek”.

Żydzi z początkiem cesarstwa rzymskiego poza z dawna przodującymi skupieniami w Aleksandrii i w Rzymie, osiadają teraz we wszystkich miastach nadbrzeżnych Morza Śródziemnego. Docierają do Galii i do Hiszpanii. Do wielkiego znaczenia urastają żydowskie ośrodki w Kartaginie i w Marsylii, zwanej „żydowskim miastem”. To swobodne rozchodzenie się Izraela po miastach cesarstwa, zachowanie im praw obywatelskich, szeroki ich udział w zarządach miast (tzw. munnicypiach), opieka cesarzy, uprawiany wobec ludności wyzysk gospodarczy i wreszcie krecia robota, podkopująca fundamenty państwa, potęgowały rozwój antysemityzmu. Wyrazem nacisku opinii jest wprowadzenie po raz pierwszy dziejach zaraz po zburzeniu Jerozolimy specjalnego podatku żydowskiego pogłównego, tzw. fiscus iudaicus, który później przejęty został przez ustrój podatkowy średniowiecznej Europy. Podatek ten, dwie drachmy od głowy rocznie, oparty został na dawniejszym podatku, ustawionym przez Synhedrion na rzecz świątyni jerozolimskiej i dochody zeń miały płynąć na utrzymanie świątyni Jowisza Kapitolińskiego.

Grecko-rzymska opinia publiczna uznała żydów za „nieprzyjaciół rodu ludzkiego” (hostes generis humani).

– „W Aleksandrii wierzono, że żydzi składają przysięgę, że nie będą usposobieni życzliwie do żadnego obcego”.

Żołnierze, którzy wtargnęli do świątyni jerozolimskiej rozpowszechnili różne wieści o odbywającym się tam kulcie.

– „Według tej opowieści wrogowie, którzy owładnęli świątynią, znaleźli w najświętszym przybytku (sanctissimum) posąg dwojga ludzi, splecionych w akcie płciowym i sponiewierali tę świętość przez szorstką wykładnię jej wewnętrznego znaczenia. Bowiem posąg ów miał na celu w jaskrawym, zmysłowym wyobrażeniu dać wyraz łączności między Bogiem a narodowością żydowską”.

Fali antysemityzmu przeciwstawiało się żydostwo przede wszystkim dzięki zachowaniu swej jedności. Synhedrion legł pod gruzami stolicy, lecz dzięki zmyślnemu podstępowi uratowała się jego głowa, rabban Jochanan Ben-Zakkaj. Według legendy dał się w trumnie wynieść z oblężonej Jerozolimy i udał się do Tytusa, któremu przedstawił się, jako zwolennik pokoju z Rzymem. Wkradłszy się w łaski wodza rzymskiego, uzyskał od niego zezwolenie na założenie w Jamnii uczelni.

– “To życzenie nauczyciela judzkiego nie obudziło w Tytusie żadnych skrupułów, ani mu przez myśl przeszło, że dzięki temu błahemu aktowi wątłe żydostwo przetrwa o całe tysiąclecia pełnią sił tryskające, spiżowe rzymiaństwo“.

Jochanan od razu pod płaszczem uczelni organizuje w Jamnii Synhedrion. Niebawem na czele Synhedrionu staje prawowity prezydent, potomek Hillela, Gamaliel, jako patriarcha (nassi). W ten sposób Synhedrion dostaje się pod wpływ Hillelitów, czyli zwolenników bardziej kompromisowego kursu wobec Rzymu. Cały swój wysiłek władza żydowska poświęca zacieśnieniu spójności żydostwa, operując klątwą, jako środkiem nader skutecznym. Wszelkie zasadnicze w życiu żydostwa zagadnienia poddawane były rozstrzygnięciu Synhedrionu. Obrady odbywały się poufnie. Kiedyś, gdy roztrząsano kwestię, czy Judejczyk obowiązany jest wystrzegać się uszkodzenia dobytku pogańskich sąsiadów, jak dobytku własnych rodaków, doszło do wiadomości patriarchy, że te obrady są inwigilowane przez szpiegów.

– „Patriarcha ujrzał się tedy zmuszonym do ogłoszenia wyraźnego przepisu, że prawo judzkie tak samo karze wyrządzenie szkody poganinowi, jak ziomkowi“.

W przeciwstawieniu do większości Synhedrionu kierunek skrajny w stosunku do Rzymu propagowali Szamnaici. Opierali się oni nadal o tajne związki rewolucyjne. Związek zelotów po upadku Jerozolimy organizuje dalsze walki w Palestynie, po czym przenosi swą działalność do Egiptu i Cyrenajki. Wokół przywódców Synhedrionu rozwija się zaś tajne bractwo, które omyka się ze wszystkich stron przed niepożądanymi elementami.

– „Zakon ten miał też, jak się zdaje, tło polityczne, członkowie jego zwali się „towarzyszami (chaberim). Kto pragnął wstąpić do niego musiał w przytomności trzech członków ślubować publicznie posłuszeństwo regułom zakonu. Członek, który przeciw tym regułom wykroczył, był wydalany, ulegali też wykluczeniu i ci, co popierali interesy władz rzymskich w charakterze celników lub poborców podatkowych”.

Rewolucyjnym poczynaniom patronuje jeden z przywódców Synhedrionu, rabbi Akiba ben Josef. Biernemu mesjanizmowi Hillelitów, odkładających opanowanie świata na daleką przyszłość, przeciwstawia wiarę, że zjawienia się mesjasza i zwycięstwa Izraela należy oczekiwać w najbliższej przyszłości. Mesjanizm po zburzeniu Jerozolimy podtrzymuje na duchu całe żydostwo w Palestynie i w rozproszeniu.

– „Z narodowego swego istnienia zachowało sobie żydostwo coraz bardziej tylko tęsknotę swoją narodową, życzenie żeby być jeszcze raz narodem, a ponieważ życzenia nie mają granic, więc wytworzyło się proroctwo, że żydostwo będzie narodem, który świat opanuje, narodem, który poprowadzi wszechpotężny wódz, Mesjasz”.

Tak pojętego mesjanizmu wyrazem był fakt, że bunt żydowski nie wybuchł w Palestynie, lecz w Egipcie, w Cyrenajce i na Cyprze. Jest rzeczą charakterystyczną, że żydostwo w tych skupieniach, gdzie czuło swą przewagę fizyczną nad rdzennymi mieszkańcami, ośmieliło się dać upust swej nienawiści i przystąpić do pogromów. W samej tylko Cyrenajce wyrżnęli żydzi około 220 tysięcy ludzi. Całe rzesze skazywali na rozszarpanie przez dzikie zwierzęta na arenach. Z Cyrenajki uderzyli na Egipt i zdołali nim owładnąć. Nieżydowską część Aleksandrii zrównali z ziemią. Na wyspie Cypr zburzyli Salaminę, stolicę wyspy i wyrżnęli ćwierć miliona Greków. Jeńców obdzierali ze skóry. Dopiero po długotrwałych przygotowaniach udało się wojskom cesarza Trajana opanować to powstanie żydowskie (116 po Chr.).

A tymczasem właśnie w tych gałązkach symbolicznych kryło się oszustwo. Oto gałąź palmowa już w czasach powstań machabejskich uchodzi za symbol wojującego mesjanizmu w Izraelu. I — rzecz znamienna — w XVII w. pojawia się ona znowu, jako symbol tajnego związku, wojującego z Rzymem katolickim! Trzy lata zużył Rzym na uporanie się z powstaniem żydowskim, lecz zaraz potem na rozkaz Hadriana przystąpiono już do represji systematycznych. Namiestnik Judei, Timeius Rufus, tak dalece obeznał się z ustrojem Izraela, że wiedział, gdzie go należy ugodzić. Pomógł mu w tym Eliza Ben-Abuja, członek Synhedrionu, który wskazał Rzymianinowi skład osobisty tej zwierzchniej organizacji. Ręka Rzymu dosięgnęła wszystkich członków Synhedrionu, a więc wszystkich najgłębiej wtajemniczonych. I zdawało się, że nauka Izraela zaginie na ziemi. Rabbi ben Akiba skazany został przez namiestnika na śmierć, a „współcześni biadali, że z nim złamane są ramiona Zakonu i zasypane źródła mądrości“.

Ostatniemu z Synhedrystów, Judzie Ben-Baba, udało się przekazać część wtajemniczeń siedmiu uczniom ben Akiby i w ten sposób przenieść poza prześladowanie rzymskie tajemnice Izraela. Ale wtajemniczenie tych uczniów z braku czasu nie mogło być dostateczne. Toteż jeden z nowowtajemniczonych, rabbi Meir, obcuje z Elizą Ben-Buja, tym Synhedrystą, który zdradził Rzymianom skład naczelnej władzy. I jakoś ten żyd, zwany przez swych współziomków Acher, czyli zdrajca, nie denuncjuje tych nowych wtajemniczonych Rzymianom, lecz naucza rabbiego Meira. Nowowtajemniczeni zawiązują w Uszy nowe Synhedrion, na którego czele staje rabban Gamaliel, syn poprzedniego patriarchy, a więc znowu potomek Hillela. Atoli niedoskonałość wtajemniczenia u nowych Synhedrystów zagroziła żydostwu rozłamem. W Babilonie, poza władzą rzymską, w Nahar-Pakod powstaje drugie Synhedrion. Dopiero usilne starania patriarchy Gamaliela doprowadziły do rozwiązania się Synhedrionu babilońskiego, zapewniając w ten sposób żydostwu jednolite kierownictwo. Po śmierci Gamaliela patriarchą został syn jego, Juda. Jemu to udało się ostatecznie uczynić patriarchat ośrodkiem żydostwa na całym świecie. Za jego czasu Synhedrjon już w pełnym składzie 70 członków przenosi się z Uszy do Bet-Szearim, a później do Sepforis.

Synhedrion przetrwał w Sepforis, a później w Tyberiadzie aż do r. 425 po Chr. Odtąd, wobec ustalenia się w państwie wschodniorzymskim (bizantyńskim) rządów chrześcijańskich, najwyższe władze żydowskie zstępują pod ziemię i przenoszą się do Babilonii. Czas walki żydów z cesarstwem rzymskim odbił się w życiu żydostwa powstaniem tzw. Talmudu palestyńskiego. Jeszcze za niepodległości Judei szkoła faryzejska utrudniła dostęp do ksiąg świętych, warując go licznymi przepisami z zakresu tzw. czystości lewickiej. Tyle trzeba było ceremonii, aby uniknąć nieczystości po dotknięciu się tych ksiąg, że nawet ogół Aronidów wolał rezygnować z posługiwania się nimi, byle nie narazić swej czystości na szwank. Już faryzeusze — jak mówiłem powyżej — poświęcili dużo trudu rozwojowi halachy, t. j. prawa tradycyjnego, istniejącego poza Torą. Zbiór i rzeczowe ugrupowanie halach oraz uzasadnienie ich mocy obowiązującej — oto jest Miszna. Wyjaśnienie Miszny — to Gemara.

Za twórców Miszny palestyńskiej uchodzą w żydostwie rabbi ben Akiba, rabbi Meir i rabbi Juda. Nie należy jednak sądzić, by którykolwiek z nich spisał swą pracę; nauki tradycyjnej, a więc halach i wyrosłej na nich Miszny nie wolno było spisywać; miała ona pozostać własnością wyłączną „uczonych w Zakonie”. Dopiero później uległa Miszna spisaniu w odmiennych redakcjach w Palestynie i w Babilonie i to w jakimś żargonie hebrajsko-aramejskim z dodatkiem zwrotów greckich i łacińskich. Jednak nauczanie adeptów odbywało się dalej z pamięci bez pomocy tekstu.

Niezależnie od Miszny rozwijały się tzw. Agady, czyli ubrane w szatę przypowieści pouczenia polityczne. Z uprawiania Agad wyrosła Kabała.

– „O ile halachę wykładano publicznie we wszystkich szkołach, o tyle uważano mistykę za rzecz poufną i tajną, przeto przekazywał ją nauczyciel na ucho swemu najmilszemu uczniowi. Zresztą uważano kabałę za naukę, do której trzeba mieć osobną dyspozycję umysłu i serca, albowiem jest ona czymś wyższym, czymś nadludzkim, dostępnym jedynie dla wybrańców narodu”.

Początki kabały przypisują r. ben-Akibie, patronowi powstania żydowskiego. Za jego czasów powstaje też anonimowa „tiagada na Pesach” opowiadająca o zebraniu rabinów w wigilijny wieczór i o ich pogawędzie na temat wyjścia Izraelitów z Egiptu. Temat ten był — zdaje się — przesłoną dla aktualnej rzeczywistości politycznej.

– „Nowsi badacze dziejów żydowskich uważają owo zebranie w Bnei-Brak w mieszkaniu Akiby za pierwszą rewolucyjną naradę przed wybuchem powstania za Hadriana, tak też każą rozumieć wszystkie przemówienia i obliczenia, zawarte w Hagadzie, a wyglądające dość niejasno, a nawet naiwnie”.

Kabałą trudni się również r. Szymon ben Jochaj, któremu słusznie, czy niesłusznie w XIII w. przypisano autorstwo tzw. księgi Zohar, noszącej charakter kabalistyczno-polityczno-mesjański. Z Zoharu wyrosła i na tej księdze po dziś dzień opiera się organizacja „pobożnych” (chassydów). Chassydzi polscy dziś jeszcze obchodzą uroczyście rocznicę śmierci Szymona ben Jochaj.

Tadeusz Gluziński