W epokowym roku 1904, w którym armaty japońskie obwieściły światu zjawienie się, nowego, wielkiego ośrodka energii dziejowej, odbywałem daleką podróż. Znajdowałem się w środku Dominium Kanadyjskiego, w Winnipegu, stolicy pszenicznej Manitoby. Przybyłem z południa, od Wielkich Jezior, by wsiąść za parę godzin na ekspres Kanadyjskiego Pacyfiku, który miał mię zawieźć do Vancouveru. Krótki czas oczekiwania zużytkowałem na przechadzkę po mieście. Świeżo skolonizowana prowincja zdążyła już zająć poważne miejsce w produkcji zbożowej świata. Miasto rosło jak na drożdżach. Ogólny widok stanowiły nowo wznoszone domy, nowo powstające ulice. Cyfry, otrzymane w kanadyjskich urzędach emigracyjnych, mówiły mi, że i polskie ręce pracują nad tym wzrostem.
Niedługo czekałem na ilustrację. Od grupy robotników, wznoszących rusztowania, doleciał mnie wykrzyknik „psiakrew!”, po którym nastąpiła niezbyt grzeczna krytyka czegoś i kogoś, wypowiedziana podniesionym głosem w ojczystym języku. Po krótkiej włóczędze wróciłem na stację. Pociąg zajechał, odnalazłem w nim swoje miejsce i ruszyłem w drogę na Daleki Zachód. Jechaliśmy przez pola, usiane fermami, które coraz bardziej rzedły. Aż do nocy wszakże od czasu do czasu ukazywały się jakieś zabudowania. Obudziwszy się rano, spojrzałem w okno wagonu: pusta, bezdrzewna, zielono-szara równina. Był koniec kwietnia, koniec długiej zimy kanadyjskiej. Śnieg już stopniał, preria straciła swoją białość, ale jeszcze nie zdążyła się zazielenić. Ten smutny, jednostajny widok miał nam towarzyszyć aż do Gór Skalistych. Istniał już plan kolonizacji prerii wzdłuż całej linii kolejowej, już go nawet zaczęto wykonywać, ale step pozostawał jeszcze stepem. Szara, jednostajna, bezbrzeżna równina; na niej nic, o co by oko mogło się zaczepić… Czasami stadko antylop zatrzymało się nagle, jakby zamagnetyzowane widokiem sunącego po stepie hałaśliwego potwora.
To znów uwagę zwróciło pasmo przecinających powierzchnię prerii równoległych ścieżek, dobre kilka cali głębokich. Zapytałem sąsiada w wagonie, skąd się wzięły.
– To ślady bawołów. Zawsze chodzą one jednymi drogami i wydeptują takie głębokie ścieżki.
– A bawoły gdzie?
– Dawno już ich nie ma. Można je spotkać jeszcze daleko na północy. Tu ostatnie zginęły przed trzydziestu laty. Tylko ślady pozostały.
Tylko ślady pozostały… Jakie to smutne! – dla bawołów, ma się rozumieć, nie dla przybyszów, którzy trawę prerii zastąpią pszenicą.
Z zadumy wyrwał mnie świst lokomotywy. Pociąg zatrzymał się na stacji. Parę obrzydliwych bud drewnianych, przykrytych dachem z karbowanego żelaza, pompka, a obok w szczerym polu góra, wysokości trzech pięter, wzniesiona ze zwalonych na kupę nowych pługów. W odległości kilkunastu kroków stał Indianin. Owinięty w brudny, czerwony koc, z garścią różnobarwnych piór, wetkniętych we włosy, stał nieruchomy, jak posąg, z nieruchomą, jak maska, twarzą. Apatycznie pociągał dym z fajeczki. Ciekawa rzecz, co tam po tej głowie, strojnej, w pióra, chodzi?… Może w młodości był wielkim myśliwym. Wiedział dobrze, jak tropić bawoły, jak unikać stratowania przez nie i jak je zabijać na pokarm dla siebie i swoich. Dziś bawołów nie ma, pozostały tylko wydeptane przez nie ścieżki.
Natomiast są pociągi, kupy narzędzi rolniczych i budy stacyjne, pokryte karbowanym żelazem. Wszystko, co było przedtem, zawaliło się. Na tych preriach, na których się urodził, które znał i rozumiał, których czuł się był panem, dziś dla niego nie ma miejsca. To, czego się za młodu nauczył, w czym celował, z czego był dumny, wszystko to dziś stało się bezużytecznym. Patrzy tępymi oczyma na to, co się dzieje, oddaje podrzędne usługi wywracającym świat przybyszom, dostaje od nich trochę tytoniu i wódki i… czeka śmierci.
W dalszej monotonnej drodze po niezmierzonej równinie często wracał mi przed oczy ten obraz nieruchomego, apatycznego Indianina, stojącego obok kupy pługów. Ginie pokryty trawą step, giną bawoły, Indianie; to miejsce zdobywa pszenica, preria pokrywa się fermami, zaludnia przybyszami, którzy żyją w dobrobycie, czytają gazety – nie dodawałem jeszcze wówczas – jeżdżą Fordami, słuchają radia…
Nieubłagany proces, który musi iść naprzód, dopóki będą istniały prerie, bawoły i Indianie. Musi zwyciężać pszenica, ludzie, którzy ją sieją i jedzą, którzy tworzą cywilizację i gęściej od Indian umieją na ziemi siedzieć. Nie postało mi naówczas w głowie, że jeszcze za mego życia przyjdzie czas, kiedy się okaże, iż pszenicy jest za wiele, kiedy dziedzice rozległych prerii, kraje Nowego Świata, zaczną się między sobą układać o zmniejszenie jej produkcji.
Kto mógł to wówczas przypuszczać i kto mógł przewidzieć, że te dziwne losy pszenicy będą tylko szczegółem w obrazie przewrotu, obejmującym świat cały? I kto mógł przewidzieć, że zwycięski, podbijający świat i przerabiający ludzkość na podobieństwo swoje przedstawiciel cywilizacji europejskiej będzie wkrótce patrzył tępymi oczyma na świat, którego nie rozumie, w którym wiedza jego staje się bezużyteczną – po trosze jak ów czerwonoskóry, niedawny jeszcze pan preri? Zaczęliśmy już żyć w przekonaniu, że nas nic bardzo nowego zaskoczyć nie może. Wierzyliśmy w ciągły i szybki postęp, ale w naszym pojęciu ten postęp miał z góry nakreślone drogi. Nie widzieliśmy siły, która by go mogła wykoleić. Czuliśmy, że mamy prawo do pewności siebie, ufni w szeroki zakres swej wiedzy o świecie, w jej niesłychane rozpowszechnienie, a zwłaszcza w broń, którą nam dały w ręce nasze umiejętności praktyczne.
Ojcowie nasi sprzed niecałego stulecia byli w porównaniu z nami naiwnymi dziećmi, niezdolnymi do zrozumienia nas i poruszania się w naszym skomplikowanym świecie. I jak mało było wśród nich ludzi, zbrojnych w ówczesną nawet wiedzę! Dziś, nie mówiąc już o miloonach, które studiowały na uniwersytetach, wyniki najnowszej wiedzy zostały udostępnione masom.
Pracowały nad tym dwie potęgi nowoczesne: szkoła i prasa. Pokolenie dziś żyjących ludzi, od najstarszych do najmłodszych, nauczyło się wiele. Trzeba stwierdzić, że wiedza jego jest demokratyczna. To znaczy, że w umiejętnościach praktycznych są liczne i wielkie różnice, w zależności od zawodu; natomiast w zakresie wiedzy ogólnej panuje ogromna jednolitość; nawet różnice poziomu są znacznie mniejsze, niż w poprzednich pokoleniach. Masy, bądź z ciekawości, bądź ze snobizmu, chwytają łakomie wiedzę ogólną, na różne sposoby dla nich udostępnianą, gdy tzw. inteligencja, pod naciskiem konieczności specjalizowania się i pod wpływem ducha czasu, ześrodkowującego jej ambicje i wysiłki na pieniądzu, okazuje coraz mniej zainteresowania dla wiedzy, nie przynoszącej pożytku praktycznego i niedającej dochodu.
Wynikiem tego jest demokratyzacja mózgów. Mózgów wyjątkowych już prawie niema, ale za to wiedza jest niesłychanie rozpowszechniona. Nie jest ona głęboka, ale za to szeroka: pojęcia o niej są bardzo jednolite i bardzo utrwalone: cały świat cywilizowany przeszedł jednakową szkołę i jednakowo mniej więcej myśli. I oto wiedza ta zaczyna nie wystarczać, a nawet często przeszkadza rozumieć to, co się dzieje. Ze zaś przyszła ona dzisiejszemu człowiekowi łatwo, bez samodzielnych wysiłków, bez pokonywania trudności, że podano mu ją gotową, jak gotowy, standaryzowany wyrób fabryczny, przeto nie poddaje się ona przeróbce, korygowaniu na podstawie faktów.
Myśl ludzka chodzi swoją drogą, a życie swoją. Geografia, której nas nauczono i która do niedawna wystarczała, mówi że powierzchnia ziemi to jedna wielka całość, w której centrum leży Europa. Myśl twórcza ludzkości i energia czynu tkwi w Europie – reszta to tylko pole jej twórczości i jej eksploatacji. To pojęcie zachwiało się nieco ostatnimi czasy, niemniej przeto ciągle stanowi ono podstawę naszego rozumienia świata, naszych planów i naszych wysiłków.
Tymczasem dziś jest ono już fikcją. Obok Europy istnieje już kilka wielkich centrów myśli i energii, od niej niezależnych. Istnieje przede wszystkim przez Europę w ubiegłych stuleciach stworzony Świat Nowy, którego ośrodkiem są Stany Zjednoczone Ameryki Północnej, z cywilizacją pochodzenia europejskiego, ale różniąca się bardzo od europejskiej. Ku Stanom ciążą społeczeństwa Nowego Świata, nawet te, które uznają nad sobą zwierzchność europejską, jak dominia brytyjskie. Ameryka ma swoje, odbierane Europie, pole twórczości i eksploatacji, rozciągnęła je nawet na samą Europę, którą w latach powojennych zaczęła na swój sposób cywilizować i energicznie eksploatować. Co prawda, w ostatnich latach rozpęd jej na tej drodze znacznie osłabł, ale pragnienia i zamiary pozostały.
Ważniejszym o wiele faktem jest, że istnieje świat stary, zwany Dalekim Wschodem, który dziś faktycznie już się wyemancypował spod przewagi politycznej Europy, a także i Ameryki, który ma swoje plany i urzeczywistnia je wbrew protestom z zewnątrz. Obecny ośrodek energii tego świata, Japonia, przedstawia dziś najsamodzielniejszą i najczynniejszą potęgę polityczną; jednocześnie wypiera ona skutecznie handel europejski z szeregu krajów i dąży do uczynienia Azji, to znaczy więcej niż połowy świata, polem swojej wyłącznie eksploatacji. Bardzo słabo jeszcze zorganizowanemu olbrzymowi, Chinom, daje ona dziś lekcję, że liczenie na pomoc europejską jest ułudą, i ma widoki zaprzęgnięcia ich do wspólnego działania przeciw wpływom europejskim i amerykańskim w Azji. Gdy zaś to się stanie, centralna rola Europy w świecie będzie już tylko wspomnieniem.
Rosja dzisiejsza jest odrębną częścią świata, od Europy niezależną, pracującą nad podcięciem podstaw jej bytu na jej własnym gruncie i nad wyparciem jej wpływów z innych części świata; Europa zaś zmuszona jest godzić się z nią jako faktem, i stosunki z nią uczynić jak najbardziej normalnymi.
W miarę postępów tej likwidacji roli Europy, jako centrum świata, emancypują się stopniowo i rozwijają coraz większą samodzielność i inne, zduszone w ostatnich czasach cywilizacje. Pozycja Europy w Indiach i w świecie Islamu szybko słabnie i coraz wyraźniej zbliża się do likwidacji. Dużo jednak czasu upłynie, zanim te wszystkie fakty, te epokowe zmiany wsiąkną w mózgi europejskie, zanim ludzie przestaną się kierować pojęciami starej geografii i nauczą się widzieć świat takim, jakim on jest w istocie. Nauczono nas ekonomii politycznej, teorii gromadzenia bogactw i budowania potęgi gospodarczej narodów. Teorię tę przez półtora stulecia coraz mocniej popierały fakty; zdobyła sobie tedy panowanie i urobiła mózgi ludzkie.
Naraz coś się zmieniło: fakty zaczęły iść nową drogą, nie licząc się z teorią. Ekonomia polityczna wszakże była zbyt mocna, ażeby dać się zachwiać; panuje teraz dalej w umysłach, gdy już nie panuje w życiu. Pojęcia na niej oparte, oddalają się coraz bardziej od dzisiejszej rzeczywistości i nie pozwalają jej zrozumieć. Nauczono nas polityki: wbito nam w głowy, że jest jeden tylko system rządzenia, który musi zapanować na całym świecie. Zaprowadzenie tego systemu w centrum świata, w Europie, kosztowało sporo walk i przewrotów; wreszcie zatriumfował w całym świecie naszej cywilizacji i udało się go nawet przeszczepić poza jej sferę.
Pojęcia, leżące w jego podstawie, przepoiły umysłowość naszą do gruntu, weszły w skład pewnej niewzruszonej wiedzy i wiary Europejczyka. Naraz zaczęły się dziać nie byle jakie fakty, z tymi pojęciami niezgodne. W środku Europy Mussolini i Hitler pokazali, że można rządzić inaczej, i to wcale skutecznie. Nie przeciwstawili systemowi rozwiniętego teoretycznie, uzasadnionego prawnie systemu, zachowali nawet dawne formy, ale faktycznie cały system zburzyli. Przebieg tego przewrotu wykazał, że zasady dotychczasowego ustroju zapuściły bardzo płytkie korzenie w masach, że metody jego tym masom obrzydły. Zasugestionowano im na całe stulecie, że najważniejszą dla nich rzeczą jest, ażeby do nich należała formalna decyzja o tym, kto i jak ma rządzić krajem.
Ta sugestia zaczyna się rozkładać i zaczynają one rozumieć, że ważniejszą rzeczą jest, ażeby rządy były dobre, ażeby zaspakajały ich potrzeby i odpowiadały ich instynktom. Niemniej przeto pojęcia ginącego systemu nie przestały panować w umysłach inteligencji europejskiej i przeszkadzają myśli ludzkiej pracować nad szukaniem nowych dróg rządzenia, które by zajęły miejsce zarówno kończącego swój żywot tzw. ustroju demokratycznego, jak przeciwstawionych mu tzw. rządów faszystowskich, mających wszelkie znamiona tymczasowości.
Myśl stoi w miejscu, a rodzące się nowe fakty zaprzeczają jej i odbierają wszelką wartość. I nauczono nas wielu innych rzeczy, które kazano nam uważać za zdobycze cywilizacyjne, za wyraz postępu, wpojono nam mocno mnóstwo pojęć, które dziś, w szybko zmieniającym się życiu, nie tylko przeszkadzają nam rozumieć otaczający nas świat i jego zagadnienia, ale nawet zorientować się w swym życiu osobistym i pogodzić je z nowymi warunkami. Nikt jeszcze nie jest zdolny objąć w całości tego chaotycznego stanu przejściowego. Wiele już się zawaliło z tego, co uważano za trwałe, ale niezawodnie więcej jeszcze się zawali. Rodzą się już nowe fakty, zapowiadające drogę, po której przyszłość pójdzie, ale musi ich nastąpić o wiele więcej, ażeby można było zdać sobie sprawę z tego, jaka ta przyszłość będzie.
Tymczasem trzeba mieć odwagę stwierdzania jasno tego, co już się stało, i nie zamykania oczu na konsekwencje, które rozwój wypadków zapowiada. Dziś możemy to robić tylko w poszczególnych dziedzinach, na tym, czy innym polu, i tym sposobem zbliżać się do objęcia całości niesłychanie skomplikowanego, mającego bardzo głębokie źródła i brzemiennego wielkimi następstwami przewrotu.
Roman Dmowski
Najnowsze komentarze