Nakładem jezuickiego wydawnictwa WAM ukazała się niezwykle interesująca i bardzo przystępnie napisana „Historia Papieży” autorstwa jezuity Johna W. O`Malleya SJ. Autor na 440 kartach swojego dzieła ukazuje losy następców świętego Piotra, rozwój doktryny katolickiej i wzajemne powiązania papiestwa z losami Europy. Czytelnik książki księdza Johna W. O`Malleya SJ ma okazje poznać historie najstarszej instytucji świata zachodniego, losy około 265 papieży (świętych, grzeszników, przedstawicieli arystokracji, chłopstwa, reprezentantów różnych narodów). Autor w swej książce doskonale ukazuje losy kościoła. Zwraca uwagę na to jak losy te powiązane były z losami Europy. Jak wzajemnie na siebie oddziaływały.
Autor doskonale ukazuje drogę rozwoju kościoła, kształtowanie się jego nauki i struktury w odpowiedzi na wyzwania rzeczywistości. Ukazuje nam katolikom, nasze korzenie, skąd przyszliśmy i jaką drogą podążaliśmy.
Pierwszą postacią opisaną w „Historii Papieży” jest święty Piotr Apostoł. Czytelnicy poznają jego życie, źródła historyczne opisujące jego śmierć, odkrycia archeologiczne potwierdzające prawdziwość informacji o postaci apostoła, proces kształtowania się struktury kościoła, spory doktrynalne między chrześcijanami.
Pomimo sporów prymat biskupa Rzymu był obecny w kościele od samego początku. Z czasem określano, spierano się, na czym ten prymat polega. Wśród innych norm na uwagę zasługuje kwestia (dziś podważanego) celibatu. Celibat biskupów wprowadzono w II wieku, a duchownych w 305 roku.
Rewolucja dla chrześcijaństwa był Edykt Mediolański wydany w 313 roku przez cesarza Konstantyna. Edykt dawał chrześcijanom prawo do publicznego praktykowania religii. Wydanie tego aktu poprzedził kryzys cesarstwa, powszechna demoralizacja i prześladowania chrześcijan (wyznawców Jezusa mordowano z przerażającym okrucieństwem, okradano i pozbawiano praw). Chrześcijanie prócz wolności wyznania, otrzymali możliwość zostania urzędnikami, dotacje na budowę świątyń. Księży zwolniono z podatków. Niedziela stała się dniem wolnym od pracy. Cesarz finansował też (zgodnie z nauczaniem chrześcijańskim) pomoc dla ubogich. Istotna była też rola cesarza jako strażnika wiary (dominował on zdecydowanie nad papieżem). Zwołał on pierwszy sobór powszechny by zwalczyć herezje. Na soborach i synodach kształtowała się struktura kościoła i doktryna. Trwały nieustanne konflikty między chrześcijanami co do obsady stolic biskupich. Dominacje cesarza nad kościołem przełamał dopiero biskup Mediolanu Ambroży który w 374 roku swoim autorytetem wymusił na cesarzu zmianę jego woli. Cesarz Teodozjusz w swej gorliwości uznał w 380 roku chrześcijaństwo za religie państwową. W 381 roku papież odrzucił prymat biskupa Konstantynopolu. Następowało dalsze kształtowanie się struktury i nauczania kościoła. Niewątpliwie rola papieży nie była tak istotna jak dzisiaj. Rzym stawał się prowincjonalną dziurą. Cesarstwo bizantyjskie traciło wpływy w Europie (było odmienne językowo i doktrynalnie). Narastała wzajemna niechęć wschodu i zachodu. Świat zachodni trawiły herezje. W IX wieku utrwaliło się państwo kościelne, targane walkami o władze. Od IX do X nastąpiła agresja muzułmanów na Europę. Nastąpił rozpad polityczny Europy i rozwój monarchii narodowych. W 1059 wybór papieża powierzono kolegium kardynalskiemu. Jednocześnie w XII wieku nastąpił rozwój kultury europejskiej, nauki i uniwersytetów, handlu i mobilności europejczyków. W Rzymie powstała nowoczesna administracja Kuria, doktryna kształtowała się na soborach. Rozwijały się zakony. Świeccy władcy walczyli między sobą o dominacje nad kościołem. W XIV wieku nastąpiło podporządkowanie kościoła Francji – niewola awiniońska. Po niej wielka schizma zachodnia. Ci sami kardynałowie wybrali dwóch papieży. Dwie linie papieży rządziły przez 40 lat, jedni święci popierali jedną linie, drudzy drugą. Schizma zakończyła się w 1417. W kościele spierano się o prymat papieża lub soboru.
W XV wieku w Rzymie nastąpiła eksplozja sztuki. Największym mecenasem był papież. Niestety ówcześni papieże byli ludźmi bardzo zdemoralizowanymi, uwikłanymi w nepotyzm i politykę (co nie przeszkadzało im wydawać bardzo rozsądnych praw). Kryzys moralny papiestwa wykorzystali heretycy (Luter). By walczyć z patologiami (demoralizacją kleru i herezjami) powstała inkwizycja (nie była to kontynuacja inkwizycji średniowiecznej czy hiszpańskiej). Rozpoczęła się kontrreformacja. Prym w niej wiodły nowe zakony (takie jak jezuici).
Całkowicie odmienny od poprzedników był w drugiej połowie XVI wieku pontyfikat Piusa V. Nowy papież pochodził z rodziny chłopskiej, zaprowadził dyscyplinę w klerze, ograniczył wydatki, zreformował liturgie, wygnał żydów z państwa kościelnego, zwalczał prostytucje i herezje, rozwiną inkwizycje i indeks ksiąg zakazanych. Podczas kolejnych pontyfikatów następował rozwój Rzymu, kształtowała się doktryna i struktura kościoła. Jezuici (uznający że w ludziach jest dobro, oraz że warto ewangelizować wykorzystując pop kulturę) zwalczali jansenizm (uznający że ludzie mają złą naturę i potrzebują rygoryzmu). W 1733 nastąpiła kasacja zakonu Jezuitów. Jezuici przeszkadzali monarchom, a ich kasacja zniszczyła rozbudowany jezuicki system edukacyjny i ukazała słabość papiestwa. Papieże krytykowali idee oświeceniowe. Cesarz Austrii chciał podporządkować sobie kościół.
W 1789 rewolucja francuska rozpoczęła prześladowanie kościoła. W 1796 roku pachołek rewolucji Napoleon najechał państwo kościelne, rozpoczął okupacje i osadził papieża w więzieniu (gdzie biskup Rzymu zmarł). Także podczas kolejnego pontyfikatu Napoleon nie ustawał w prześladowaniu kościoła, pomimo że papież zawarł z Francją konkordat. Kolejny papież został uwieziony. W XIX wieku papiestwo musiało się zmierzyć z tendencjami rewolucyjnymi we Włoszech i na całym świecie. Jedni papieże oręż do walki z rewolucją widzieli w konserwatyzmie, inni w śmiałym podejmowaniu wyzwań współczesnego świata. Jednym z tych którzy chcieli wykorzystać nowoczesność dla katolicyzmu był Pius IX który zliberalizował ustrój państwa kościelnego, przeprowadził modernizacje techniczną. Wszystko to by skutecznie zwalczać antyklerykalizm promowany przez republikanów, promować maryjną dewocje. Wiek XIX stał się też wiekiem rozwoju nauczania papieskiego zawartego w encyklikach (Pius IX napisał ich 38, Leon XIII 75). W 1864 w swej encyklice Quanta Cura i dołączonym Sylabusie Pius IX śmiało potępił wszelakie lewicowe idee. Encyklika została zakazana na terenie Francji przez władze. W 1868 włoscy republikanie zajęli Rzym. W Niemczech Bismarck rozpoczął w ramach Kulturkampf prześladowanie katolików. Dogmat o nieomylności papieża doprowadził do schizmy starokatolików. Wiek XIX był czasem prześladowania kościoła, wzrostu liczby wiernych, odrodzenia zakonów, misji w Azji i Afryce, rozwoju ruchu pielgrzymkowego i szkolnictwa katolickiego, upowszechnienia katechezy – katolicy stali się świadomi swej wiary, rozwoju prasy katolickiej i prac naukowych wśród katolików.
Następcą Piusa IX był Leon XIII. Dzięki długowieczności papieża jego pontyfikat trwał 25 lat (od 1878 do 1903 roku). Za pontyfikatu Leona XIII rozwinęła się struktura kościoła na całym świecie. W swych licznych encyklikach papież podejmował wyzwania stawiane prze świat współczesny. W Rerum Novarum papież potwierdził wcześniejsze potępienia socjalizmu i komunizmu, wskazał że kościół ma obowiązek troszczyć się o zbawienie i ziemski dobrobyt, własność prywatną zaliczył do praw człowieka, uznał prawo do sprawiedliwej zapłaty, godnych warunków pracy, zrzeszania się w związkach zawodowych. Kościół stał się obrońcą robotników. Likwidacja państwa kościelnego wyzwoliła papieża od zależności politycznej wobec innych władców, od trosk władzy świeckiej, co pozwoliło papieżowi stać się globalnym autorytetem katolików.
Kolejny papież Pius X pochodził z ubogiej wielodzietnej rodziny. Przez 9 lat był wikarym w wiejskiej parafii. Zmienił liturgie mszy by zaktywizować wiernych i upowszechnić eucharystie, Jak Leon XIII rozwijał badania naukowe nad Biblią, zwalczał herezje modernizmu. Zmarł w 1914 roku.
Dość zapomniany jest pontyfikat Benedykta XV trwający od 1914 do 1922 roku. Papież w czasie I wojny światowej pozostał neutralny, potępił wojnę, pomagał ofiarom. Po wojnie unormował stosunki dyplomatyczne z Francją i Włochami, ukończył prace nad kodeksem prawa kanonicznego, wprowadził monopol papieża na nominowanie biskupów, promował na stolice biskupie w koloniach rodzimych tubylczych kapłanów.
Następcą Benedykta XV był Pius XI. Papież był osobą niezwykle dobrze wykształconą. Rozwijał naukę i kulturę w Watykanie. W 1931 stworzył rozgłośnie Radia Watykańskiego. Od 1918 był nuncjuszem apostolskim w Polsce i świadkiem sowieckiej agresji na Polskę w 1920 roku. Jego antykomunizm nie przeszkadzał mu w potępieniu zachowawczej Action Francaise. Dbał o rozwój kleru nie europejskiego, zachęcał świeckich katolików do aktywności politycznej. W 1929 roku na mocy Traktatów Laterańskich zwartych z Mussolinim utworzył niepodległe państwo Watykan. W 1931 skrytykował faszyzm w encyklice Non Abbiamo Bisogno. W 1933 roku zawarł konkordat z narodowo socjalistycznymi Niemcami (od 1933 do 1937 wysłał 34 noty protestacyjne do władz niemieckich w sprawie łamania konkordatu). W 1937 w encyklice Mit brennender Sorge potępił nazizm. Encyklikę nakazał publicznie odczytać z ambon i opublikować we wszystkich czasopismach katolickich. Papież podczas wizyty Hitlera w Rzymie nie wpuścił go do muzeum watykańskiego i odmówił udzielenia audiencji przywódcy Niemiec. Pius XI zmarł w 1930 roku.
Pius XII pełnił swój urząd od 1939 roku do śmierci w 1958 roku. Korzystał z każdej sposobności publicznego nauczania. Wydał 40 encyklik. Miał bardzo dobre relacje z USA (chociaż stosunki dyplomatyczne Stany Zjednoczone nawiązały z Watykanem dopiero w 1984 roku za prezydentury Ronalda Reagana). Pius XII pomagał żydom podczas II wojny światowej. Popierał reformę liturgii by aktywizować udział wiernych w nabożeństwach. Zmienił liturgie Triduum Paschalne. Zwalczał modernizm. Rozwijał kościół pozaeuropejski. Pierwszego lipca 1949 dekretem Świętego Oficjum ekskomunikował członków wszelkich organizacji komunistycznych.
Następcą Piusa XII został Jan XXIII. Papież pochodził z wielodzietnej i biednej rodziny chłopskiej. Był bardzo otwarty i wesoły. W czasie II wojny światowej pomagał żydom. Był watykańskim dyplomatą w krajach prawosławnych i islamskich. Został autorem niezwykle poczytnych pamiętników. Jako biskup Rzymu utrzymywał bliskie kontakty z wiernymi diecezji, komunistami i sowietami. W 1959 roku otworzył obrady Drugiego Soboru Watykańskiego. W soborze wzięli udział schizmatycy i heretycy. Komunistyczne dyktatury z Chin, Korei Północnej i Wietnamu uniemożliwiły udział biskupów w soborze. Komunistyczne rządy z innych krajów utrudniły biskupom udział w soborze. Według Jana XXIII sobór był pastoralny a nie dogmatyczny. Papież wbrew woli wielu biskupów, nie szanując soboru, narzucił wiele modernistycznych uchwał.
W trakcie soboru, po śmierci Jana XXIII, papieżem został w 1963 roku Paweł VI. Papież pielgrzymował do Ziemi Świętej i siedziby ONZ. W 1965 roku zakończył sobór. Angażował się w ekumenizm, modernizm i pacyfizm. Moderniści docenili wprowadzenie przez niego nowej mszy. Paweł VI zawiódł lewicę przeciwstawiając się antykoncepcji. W 1970 w obronie tradycji katolickiej niszczonej w kościele posoborowym wystąpił arcybiskup Lefebvre. Arcybiskup za swoją ortodoksyjną postawę został suspendowany a divinis z zakazem publicznej posługi.
Po śmierci Pawła VI, w 1978 roku, papieżem został Jan Paweł. Po dwóch miesiącach pontyfikatu został znaleziony martwy.
Następcą Jana Pawła, w 1978 roku, został Jan Paweł II. Swój pontyfikat, drugi najdłuższy w historii, rozpoczął w wieku 58 lat. Jan Paweł II, 104 razy pielgrzymował poza Włochy, setki razy we Włoszech. Wyświecił 231 nowych biskupów. Wyniósł na ołtarze 482 nowych świętych i 338 błogosławionych. Doprowadził do dekompozycji komunizmu. Zwalczał teologie wyzwolenia. Z centralizował władze w kościele. Potępiał aborcje, antykoncepcje, akty homoseksualne i kapłaństwo kobiet.
Następcą Jan Pawła II, został Benedykt XVI. Papież uwolnił msze trydencką i zniósł ekskomunikę biskupów z bractwa Piusa X.
Niezwykle ciekawym aspektem książki księdza Johna W. O`Malleya jest nie tyle nieobecność Polski, ale to że wydarzenia w historii papiestwa nakładały się na historie Polski. Czasami w debacie o stosunku papieży do Polski pojawiają się narzekania na ich bezczynność czy wrogość wobec polskich aspiracji. Dopiero znajomość losów papiestwa uświadamia jak są one nieuprawnione. Ukazują że nasze polskie złudzenia zostają obalone przez fakty z historii papiestwa. To że przez wieki papieże musieli walczyć o przetrwanie kościoła i nie mieli jak być ambasadorami polskiej sprawy.
Lektura „Historii Papieży” skłania też do mniej entuzjastycznego odbioru niektórych pisarzy kreowanych na autorytety. Czytając o nienawiści Napoleona do kościoła trudno nie przypomnieć sobie ze jest on kreowany na bohatera przez Waldemara Łysiaka.
Jan Bodakowski
Najnowsze komentarze