Mówi się, że pogaństwo jest religią radości, a chrześcijaństwo religią smutku; byłoby równie łatwo dowieść, że pogaństwo jest czystym smutkiem, a chrześcijaństwo czystą radością. Takie sprzeczności nic nie znaczą i do niczego nie prowadzą. Wszystko, co ludzkie, musi zawierać w sobie i radość, i smutek jedyną rzeczą godną zainteresowania jest sposób, w jaki te dwie rzeczy równoważą się lub nawzajem różnią. Natomiast jest rzeczą naprawdę interesującą, że poganin był (przeważnie) tym szczęśliwszy, im bliższy był ziemi, zaś tym smutniejszy, im bliższy był nieba. Wesołość najdoskonalszego pogaństwa, taka, jaką znajdujemy w sielankowej żartobliwości Katullusa czy Teokryta, jest zaiste wesołością wieczną, której wdzięczna ludzkość nigdy nie zapomni. Jest to wszakże radość z faktów życia, a nie z jego początków. Dla poganina małe sprawy są rozkoszne jak małe strumyczki wypływające z gór, natomiast sprawy wielkie są gorzkie jak morze. Gdy poganin zagląda w samo jądro kosmosu, przenika go lodowaty dreszcz. Obok bogów, którzy są li tylko despotyczni, siedzi fatum, które jest nieubłagane. Ba, owo fatum jest gorzej, niż nieubłagane — jest głuche. I kiedy racjonaliści twierdzą, że świat starożytny był bardziej oświecony, niż świat chrześcijański, ze swego punktu widzenia mają rację. Albowiem, gdy mówią „oświecony”, chcą powiedzieć „omroczony nieuchronną rozpaczą”.
Głęboka prawda zawiera się w twierdzeniu, że świat starożytny był bardziej nowoczesny, niż świat chrześcijański. Ich wzajemne podobieństwo polega na tym, że starożytni byli, a nowożytni są nieszczęśliwi z powodu istnienia, z powodu Wszystkiego, podczas gdy ludzie średniowiecza tym się przynajmniej cieszyli. W pełni przyznaję, że poganie — podobnie jak ludzie epoki nowożytnej — byli nieszczęśliwi jedynie z powodu wszystkiego, natomiast byli zadowoleni ze wszystkiego innego. Przyznaję, że chrześcijanie wieków średnich odnosili się pokojowo do Wszystkiego, natomiast byli w stanie wojny ze wszystkim innym. Lecz jeśli problem już zaczął się obracać wokół głównej osi kosmosu, to więcej było kosmicznej radości na wąskich i zalanych krwią uliczkach Florencji, niż w amfiteatrze w Atenach, czy w rozległym ogrodzie Epikura. Ogromne masy ludzi zmuszano do tego, aby radowali się rzeczami małymi, a smucili wielkimi. Tym niemniej (tu buntowniczo wysuwam mój ostatni dogmat), taki stan ducha nie jest przyrodzony człowiekowi. Człowiek jest bardziej sobą, jest bardziej ludzki, gdy radość jest jego najgłębszą istotą, zaś smutek jedynie czymś powierzchownym. Melancholia powinna być niewinnym interludium, nietrwałym i ulotnym nastrojem umysłu; pochwała — niezmiennym rytmem duszy. Pesymizm jest w najlepszym wypadku czymś w rodzaju urlopu dla uczuć; radość jest rozgłośnym trudem, który wszystkie rzeczy utrzymuje przy życiu. Jednakże, zgodnie z rzekomą pozycją człowieka w świecie, tak jak go widzi poganin lub agnostyk, ta podstawowa potrzeba ludzkiej natury nigdy nie może się spełnić. Radość powinna się rozprzestrzeniać, ale dla agnostyka musi się ona skurczyć, uczepić zaledwie jednego zakątka świata. Smutek powinien być skupieniem, ale dla agnostyka pustka smutku rozciąga się na całą niepojętą wieczność.
To właśnie nazywam narodzinami do góry nogami. O sceptyku można istotnie powiedzieć, że stoi głowie, albowiem wymachuje w górze nogami w jałowej ekstazie, podczas gdy umysł jego pogrążony jest w otchłani. Dla człowieka nowoczesnego niebo naprawdę znajduje się pod ziemią. Wyjaśnienie jest proste: ten człowiek stoi na głowie, a jest to bardzo marny piedestał. Ale rozpozna on moment, w którym stanął z powrotem na nogi. Chrześcijaństwo zaspokaja w sposób nieoczekiwany i doskonały odwieczny instynkt człowieka, który nakazuje mu przyjmować właściwą pozycję; zaspokaja go w sposób najwspanialszy przez to, że dla tej wiary radość staje się czymś gigantycznym, zaś smutek czymś wyjątkowym i małym. Radość, która była powszechnie wiadomym drobiazgiem dla poganina, dla chrześcijanina jest wielkim sekretem.
I w chwili, gdy zamykam tę chaotyczną książkę, na nowo otwieram zdumiewająco małą książeczkę, z której wyszło całe chrześcijaństwo, i znów mnie nawiedza swego rodzaju uczucie pokrzepienia. Olbrzymia postać, która wypełnia sobą Ewangelie, góruje i w tym aspekcie — jak w każdym innym — ponad wszystkimi myślicielami, którzy kiedykolwiek przyznawali sobie atrybut wielkości. Jego żałość była czymś naturalnym, nieledwie powszednim. Stoicy, starożytni i nowożytni, szczycili się tym, że ukrywali swoje łzy. On nigdy nie ukrywał łez — pozwalał je oglądać wyraźnie, gdy ukazywały się na Jego otwartej twarzy na widok rzeczy codziennych, jak odległy widok Jego rodzinnego miasta. A jednak coś ukrywał. Wyniośli nadludzie i majestatyczni dyplomaci szczycą się tym, że powstrzymują swój gniew. On nigdy nie powstrzymywał gniewu. Powywracał sprzęty handlarzy i zrzucił je z frontowych schodów świątyni, i pytał ludzi, jakimże to sposobem oczekują, iż unikną potępienia piekielnego. A jednak od czegoś się powstrzymywał. Mówię to z całą czcią: było w tej przytłaczającej osobowości coś, co wypada nazwać nieśmiałością. Było coś, co skrywał przed wszystkimi ludźmi, gdy szedł się modlić na górze. Było coś, co niezmiennie ukrywał pod osłoną nagłego milczenia lub gwałtownego odosobnienia. Istniała taka jedna rzecz, która była zbyt wielka, aby Bóg mógł ją nam objawić, gdy chodził po naszej ziemi, i czasem wydaje mi się, że była to Jego wesołość.
Gilbert Keith Chesterton
Tekst ukazał się w “Szczerbcu”, czasopiśmie Narodowego Odrodzenia Polski.
Przedruk całości lub części wyłącznie po uzyskaniu zgody redakcji. Wszelkie prawa zastrzeżone.
Pismo do nabycia:
http://www.archipelag.org.pl/ oraz na Allegro
Najnowsze komentarze